این سوره سورة الملائکة خوانند از بهر آن که صفت خلقت فریشتگان جز درین سوره نیست در همه قرآن و در مکیات شمرند که نزول همه بمکه بوده سه هزار و صد و سى حرف است و صد و نود و هفت کلمه و چهل و پنج آیت و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست مگر یک آیت بقول بعضى مفسران معنى آن منسوخ است نه لفظ إنا أرْسلْناک بالْحق بشیرا و نذیرا و در فضیلت سوره ابى کعب روایت کند از مصطفى علیه الصلاة و السلام قال: من قرأ سورة الملائکة دعته یوم القیمة ثمانیة ابواب من الجنة ان ادخل من اى ابواب شئت.
الْحمْد لله اى الشکر لله و المنة لله.
قال النبی (ص): لیس شىء احب الى الله من الحمد و لذلک حمد نفسه لیقتدى به فى حمده
و قال (ص): الحمد رأس الشکر ما شکر الله عبد لا یحمده.
قال بعض اهل العلم: الحمد نوع و الشکر جنس فکل حمد شکر و لیس کل شکر حمدا و هو على ثلث منازل: شکر القلب و هو الاعتقاد بان الله تعالى ولى النعم فذلک قوله: و ما بکمْ منْ نعْمة فمن الله و شکر اللسان و هو اظهار النعمة بالذکر لها و الثناء على مسدیها فذلک قوله: و أما بنعْمة ربک فحدثْ و هو رأس الشکر المذکور فى الحدیث و شکر العمل و هو آداب النفس بالطاعة فذلک قوله: اعْملوا آل داود شکْرا.
قوله: فاطر السماوات و الْأرْض جاعل الْملائکة رسلا أولی أجْنحة یعنى جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت و الحفظة و یقال لم ینزل اسرافیل على نبی الا على محمد نزل فاخبره بما هو کائن الى یوم القیمة ثم عرج و روى ان رسول الله (ص) سأل جبرئیل علیه السلام ان یتراءى له؟ فى صورته فقال له جبرئیل: انک لن تطیق ذلک، قال انى احب ان تفعل فخرج رسول الله (ص) الى المصلى فى لیلة مقمرة فاتاه جبرئیل فى صورته فغشى على رسول الله (ص) حین رآه ثم افاق و جبرئیل مسنده واضعا احدى یدیه على صدره و الأخرى بین کتفیه فقال رسول الله (ص): سبحان الله ما کنت ارى شیئا من الخلق هکذا فقال جبرئیل فکیف لو رایت اسرافیل ان له لاثنى عشر جناحا جناح منها بالمشرق و جناح بالمغرب و ان العرش لعلى کاهله و انه لیتضاک الاحایین لعظمة الله عز و جل حتى یعود مثل الوضع.
قوله: مثْنى و ثلاث و رباع کقوله عز و جل. فانْکحوا ما طاب لکمْ من النساء مثْنى و ثلاث و رباع یعنى اثنین اثنین و ثلاثة ثلاثة و اربعة و الفتح فى ثلاث و رباع لانها معدولتان عن ثلاثة ثلاثة و اربعة اربعة و هما و مثنى فى موضع خفض لأنهما نعوت اجنحة و قوله: مثْنى و فرادى فى سورة سبا فى موضع النصب على الحال تقول: دخلوا احاد احاد و ثناء و ثلاث و رباع کذلک الى العشرة. أولی أجْنحة اولوا جمع ذووا و لات جمع ذات یقال رجل ذو قوة و رجال اولو قوة و امرأة ذات حمل و نساء اولات حمل و یقال ایضا رجل ذو قوة و رجال ذوو قوى و امراة ذات حمل و نساء ذوات احمال، یزید فی الْخلْق اى فى خلق الملائکة ما یشاء وردت فى عجائب صور الملائکة اخبار یقال ان حملة العرش لهم قرون و هم فى صورة الاوعال و فى الخبر ان فى السماء ملائکة نصفهم ثلج و نصفهم نور و ملائکة نصفهم ثلج و نصفهم نار تسبیحهم: یا من یولف بین الثلج و النار الف بین قلوب المومنین و قیل: لم یجمع الله عز و جل فى الارض لشىء من خلقه بین الاجنحة و القرون و الخراطیم و القوالم الا لا ضعف خلقه و هو البعوض و قال الزهرى فى قوله: یزید فى الخلق ما یشاء و هو الصوت الحسن و روى فى بعض الاخبار ان النبی (ص) قال: زینوا القرآن باصواتکم و هذه الروایة ان صحت فمعناه: زینوا اصواتکم بالقرآن فقدم الاصوات على مذهبهم فى قلب الکلام کقول العرب: عرضت الناقة على الحوض، اى عرضت الحوض على الناقة و قال الشاعر:
کانت عقوبة ما فعلت کما
کان الزناء عقوبة الرجم
و المعنى: کان الرجم عقوبة الزنا و روى عن شعبة قال: نهانى ایوب ان احدث «زینوا القرآن باصواتکم» قال لان فیه اثبات مذهب من یقول باللفظ و جل کلام الخالق ان یزینه صوت مخلوق بل هو بالتزیین لغیره و التحسین له اولى قال و الصحیح ما روى عبد الرزاق عن معمر عن منصور عن طلحة عن عبد الرحمن بن عوسجة عن البراء بن عازب ان رسول الله (ص) قال: «زینوا اصواتکم بالقرآن» و هکذا رواه سهیل بن ابى صالح عن ابیه عن ابى هریرة بتقدیم الاصوات على القرآن
و المعنى اشغلوا اصواتکم بالقرآن و الهجوا بقراءته و اتخذوه زینة و شعارا و لم یرد تطریب الصوت به اذ لیس هذا فى وسع کل احد و عن عبد الله بن کعب عن ابیه ان اسید بن خضیر کان رجلا حسن الصوت بالقرآن و انه اتى النبی (ص) فقال: بینا انا اقراء على ظهر بیتى و المرأة فى الحجرة و الفرس مربوط اذ غشیتنى مثل السحابة فخشیت ان ینفر الفرس فتفزع المرأة فتسقط فانصرفت فقال النبی (ص): اقرأ اسید فان ذاک ملک استمع القرآن.
و عن عبد الرحمن بن السائب قال: قدم علینا سعد بن مالک بعد ما کف بصره و اتیته مسلما علیه فقال مرحبا بابن اخى بلغنى انک حسن الصوت بالقرآن سمعت رسول الله (ص) یقول ان هذا القرآن نزل بحزن و کآبة فاذا قرأتموه فابکوا فان لم تبکوا فتباکوا و تغنوا به فمن لم یتغن به فلیس منا»
قال الشافعى (رض): معنى التغنى تحسین الصوت کیف ما قدر حدرا و تحزینا لم یکن فیه زیادة فى هجاء الحروف حتى یحول بذلک معنى الحروف و قیل «یزید فى الخلق ما یشاء» یعنى الخط الحسن و فى الخبر عن رسول الله (ص) قال: «الخط الحسن یزید الحق وضحا» و قال قتادة هو الملاحة فى العینین و الفصاحة فى المنطق و و قیل: جمال الصورة و کمال السیرة و هو الخلق الحسن. «إن الله على کل شیْء قدیر» من الزیادة و النقصان.
«ما یفْتح الله» جزم الحاء للشرط و کذلک قوله «و ما یمْسکْ» اسکان الکاف للشرط و معنى الفتح ها هنا الارسال یعنى: ما یرسل الله للناس من رحمة مطر و رزق و عافیه «فلا ممْسک لها» اى لا یستطیع احد حبسها و منعها، «و ما یمْسکْ فلا مرْسل له منْ بعْده» اى من بعد امساکه «و هو الْعزیز» فیما امسک «الْحکیم» فیما ارسل. و قیل: الفتح ضربان: فتح الهى و هو النصرة بالوصول الى العلوم و الهدایات التى هى ذریعة الى الثواب و المقامات المحمودة فذلک قوله: إنا فتحْنا لک فتْحا مبینا و قوله: فعسى الله أنْ یأْتی بالْفتْح أوْ أمْر منْ عنْده و الثانى فتح دنیوى و هو النصرة فى الوصول الى اللذات البدنیة و ذلک قوله ما یفْتح الله للناس منْ رحْمة و قوله: لفتحْنا علیْهمْ برکات من السماء و الْأرْض.
قوله: یا أیها الناس اذْکروا نعْمت الله علیْکمْ و هى ثلاثة اضرب: نعمة خارجة کالمال و الجاه، و نعمة بدنیة کالصحة و القوة، و نعمة نفسیة کالعقل و الفطنة، فاذکروها بالشکر لها و الثناء على معطیها. هلْ منْ خالق غیْر الله قرأ حمزة و الکسائى «غیر» بالخفض الباقون بالرفع «یرْزقکمْ من السماء و الْأرْض» یعنى المطر و النبات، تاویل الآیة: ان من لا یقدر على الخلق لا یقدر على الرزق. لا إله إلا هو فأنى توْفکون؟
تصرفون عن الحق.
و إنْ یکذبوک فقدْ کذبتْ رسل منْ قبْلک یعزى الله عز و جل نبیه علیه السلام و إلى الله ترْجع الْأمور یعنى الى مراده.
یا أیها الناس إن وعْد الله حق اى کائن لا شک فیه و هى الساعة آتیة لا ریب فیها، فلا تغرنکم الْحیاة الدنْیا و لا یغرنکمْ بالله الْغرور یعنى الشیطان و الدنیا، و فى بعض الآثار: یا بن آدم لا یغرنک طول المهلة فانما یعجل بالاخذ من یخاف الفوت، و قرئ فى الشواذ: «الغرور» بضم الغین و له معنیان: احدهما المصدر و الثانى الجمع تقول غار و غرور مثل قاعد و قعود و جالس و جلوس و راقد و رقود و هى الشیطان و الدنیا و القرین السوء، قال امیر المومنین على (ع): «الدنیا تضر و تغر و تمر».
«إن الشیْطان لکمْ عدو» یعنى فى الدین «فاتخذوه عدوا» اى عادوه و حاربوه و لا تطیعوه، «إنما یدْعوا حزْبه» اشیاعه و اولیاءه، «لیکونوا منْ أصْحاب السعیر» اى لیسوقهم الى النار فهذه عداوته، ثم بین حال موافقیه و مخالفیه فقال: «الذین کفروا» یعنى بمحمد و القرآن، «لهمْ عذاب شدید» غلیظ، «و الذین آمنوا» بمحمد و القرآن «و عملوا الصالحات» الطاعات فیما بینهم و بین ربهم «لهمْ مغْفرة» لذنوبهم «و أجْر کبیر» تواب عظیم فى الجنة.
«أ فمنْ زین له» اى شبه و موه علیه و حسن له، «سوء عمله» و قبیح فعله، «فرآه حسنا» هذا کلام جوابه محذوف تأویل جوابه: هو کمن لم یزین له سوء عمله و رأى الحق حقا و الباطل باطلا. این آیه در شأن بو بکر صدیق فرو آمد و بو جهل هشام، بو جهل است که کفر و شرک و فعل بد او برو آراستند تا آن را نیکو دید و بر پى آن ایستاد و راه حق بگذاشت و شیطان را طاعت داشت و خذلان حق بدو رسید، و بو بکر صدیق توفیق یافت تا حق از باطل بشناخت و بر پى حق رفت و باطل بگذاشت، رب العالمین گفت: ایشان کى برابر باشند یکى کشته خذلان و دلش نهبه شیطان و آن دیگر آراسته توفیق و دلش حرم رحمن، بو بکر بحکم لطف ازل نواخته و علت نه، بو جهل بحکم عدل رانده و حیلت نه، اینست که رب العزة گفت: فإن الله یضل منْ یشاء و یهْدی منْ یشاء الله آن را که خواهد بیراه کند و آن را که خواهد راه نماید، اى محمد تو بر کفر ایشان و هلاک ایشان غم مخور فلا تذْهبْ نفْسک علیْهمْ حسرات یعنى فلا تذهبن تتحسر علیهم، تو مشو که بر ایشان نفریغها خورى. و بر قراءت جعفر. «فلا تذْهبْ نفْسک علیْهمْ حسرات» جان خویش در سر نفریغ بر ایشان مکن، جان خویش در سر زحیر خوردن بر ایشان مکن، همانست که گفت: لعلک باخع نفْسک ألا یکونوا موْمنین و محتمل است که که فلا تذْهبْ نفْسک جواب «أ فمن زین» باشد یعنى: أ فمن زین له سوء عمله فاضله الله تتحسر علیه؟. و قیل: فیه تقدیم و تأخیر مجازه: أ فمن زین له سوء عمله فرآه حسنا فلا تذهب نفسک علیهم حسرات فان الله یضل من یشاء و یهدى من یشاء، «إن الله علیم بما یصْنعون » الله میداند که ایشان در کار محمد (ص) چه مکر میسازند در دار الندوه، و ایشان را بسزاى ایشان عقوبت کند.
الله الذی أرْسل الریاح ارسال در قرآن بدو معنى است: یکى بمعنى فرستادن کقوله: أرْسلْناک بالْحق بشیرا و نذیرا، و یکى بمعنى فرو گشادن کقوله: أرْسل الریاح الله است که فرو گشاید بتقدیر و تدبیر خویش بهنگام دربایست و باندازه بایست بادهاى مختلف از مخارج مختلف، یکى از ان بادها آنست که میغ فراهم آرد چنانک گفت: «فتثیر سحابا» السحاب هو جسم یملأه الله ماء کما شاء. و قیل: هو بخار یرتفع من البحار و الارض فیصیب الجبال فیستمسک یناله البرد فیصیر ماء و ینزل، فسقْناه إلى بلد میت فأحْییْنا به الْأرْض بعْد موْتها کذلک النشور من القبور.
عن ابى رزین قال: قلت: یا رسول الله کیف یحیى الله الموتى و ما آیة ذلک فى خلقه؟ فقال: هل مررت بوادى اهلک محلا ثم مررت بها تهتز خضراء؟ قلت: نعم. قال: کذلک یحیى الله الموتى و ذلک آیاته فى خلقه.
منْ کان یرید الْعزة یعنى: من کان یریدان یعلم لمن العزة؟ فلله الْعزة جمیعا سبب نزول این آیه آن بود که کافران بتان را مىپرستیدند و بآن پرستش عز خود میخواستند و ازیشان عزت طلب میکردند چنانک رب العزة گفت: أ یبْتغون عنْدهم الْعزة فإن الْعزة لله جمیعا عزت بحقیقت همه خدایراست و هر که خواهد که در دو جهان عزیز گردد تا خداى را فرمان بردار بود فانما ینال ما عند الله بطاعته و اثبت العز فى آیة اخرى لله و لرسوله و للمومنین و قال هاهنا: فلله الْعزة جمیعا وجه الجمع بینهما ان عز الربوبیه و الالهیة لله وصفا و عز الرسول و عز المومنین له فعلا و منة و فضلا فاذا لله العزة جمیعا.
إلیْه یصْعد الْکلم الطیب یعنى لا اله الا الله و کل ذکر مرضى لله سبحانه و تعالى.
روى ابو هریرة عن النبی (ص) فى قوله عز و جل: إلیْه یصْعد الْکلم الطیب و الْعمل الصالح یرْفعه، قال: هو قول الرجل سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر اذا قالها العبد عرج بها ملک الى السماء فحیا بها وجه الرحمن عز و جل، فاذا لم یکن عمل صالح لم تقبل منه.
قال الحسن و قتادة: الکلم الطیب ذکر الله و العمل الصالح اداء فرائضه فمن ذکر الله و لم یود فرائضه رد قوله على عمله. و فى الخبر: لیس الایمان بالتمنى و لا بالتحلى و لکن ما وقر فى القلب و صدقه العمل فمن قال حسنا و عمل غیر صالح رد الله علیه قوله و من قال حسنا و عمل صالحا رفعه العمل ذلک بان الله یقول إلیْه یصْعد الْکلم الطیب و الْعمل الصالح یرْفعه و دلیل هذا التأویل قوله (ص): «لا یقبل الله قولا الا بعمل و لا یقبل قولا و عملا الا بنیة» و جاء فى الخبر: «طلب الجنة بلا عمل ذنب من الذنوب» و قیل: «یرفعه» اى یجعله رفیعا ذا قدر و قیمة مثل ثوب رفیع و مرتفع و قیل: الهاء کنایة عن العمل و الرفع من صفة الله عز و جل، اى یرفعه الله و الذین یمْکرون السیئات لهمْ عذاب شدید، قال ابو العالیة: یعنى الذین مکروا برسول الله فى دار الندوة و قال الکلبى: یعملون السیئات فى الدنیا و هم اهل الریاء و قال ابن عباس و مجاهد: هم اصحاب الزنا. و قیل: نزلت فى المشرکین ابى جهل و ذویه «و مکْر أولئک هو یبور» اى یکسد و یفسد و یضمحل «کل یعْمل على شاکلته» فللمکر النیىء قوم أشقیاء و للکلم الطیب و العمل الصالح قوم سعداء، یقال: رجل بور و قوم بور اى هلکى و البوار و الکساد، و فى الحدیث: «نعوذ بالله من بوار الایم».
و الله خلقکمْ منْ تراب یعنى آدم «ثم منْ نطْفة» یعنى ذریته، ثم جعلکمْ أزْواجا اى اصنافا، «و ما تحْمل منْ أنْثى» دخلت «من» للتأکید، و «لا تضع» حملها لتمام و غیر تمام، «إلا بعلْمه و ما یعمر منْ معمر» اى من طویل عمر، «و لا ینْقص منْ عمره» یعنى و لا ینقص عمر هذا فیجعل اقل من عمر الآخر، «إلا فی کتاب» اى مکتوب «مبین» فى لوح محفوظ. قیل هو مکتوب فى اول الکتاب عمره کذا و کذا سنة ثم یکتب اسفل من ذلک ذهب یوم ذهب یومان ذهب ثلاثة ایام حتى ینقطع عمره «إن ذلک» اى حفظ ذلک «على الله یسیر».